De ‘groepsselectiehypothese’ kan verklaren waarom altruïstisch gedrag nog steeds voorkomt in moderne samenlevingen waar het voordelig is om eigenbelang na te streven. Volgens deze hypothese hebben groepen met meer altruïstische individuen een voordeel wat betreft overleving en welvaart, en worden altruïstische neigingen in stand gehouden door instituties en culturele factoren.
Hoewel veel mensen zeggen dat de wereld een hardere plek is geworden omdat we ons nauwelijks kunnen veroorloven om onszelf te voeden, zijn we nog steeds zo nu en dan getuige van goede daden en verrichten we deze. Anonieme enveloppen met geld in potten van het Leger des Heils, bloed doneren, een vriend in nood helpen…. Deze daden die anderen ten goede komen, maar een opoffering voor onszelf zijn, worden altruïstisch genoemd. Het is niet altijd gemakkelijk voor ons om altruïstisch te zijn. Vanuit het gezichtspunt van een individu loont het om egoïstisch te zijn, ongeacht welke strategie de ander kiest. Niettemin zijn er verschillende hypothesen die verklaren waarom we zoveel altruïstisch gedrag in onze samenleving zien, waarvan er één de groepsselectiehypothese is.
Het idee is dat de overlevingskansen van een groep afhangen van hoeveel mensen een eigenschap bezitten, en dit bepaalt of de eigenschap zich verspreidt of uitsterft, een proces dat bekend staat als groepsselectie. Vanuit het perspectief van een groep geldt dat hoe meer altruïstische individuen de groep heeft, des te waarschijnlijker het is dat deze zal slagen. Dit betekent dat er meer individuen zijn die bereid zijn offers te brengen voor het welzijn van de groep. Wanneer een groep gevaar loopt door een natuurramp of een economische crisis, zullen individuen hun uiterste best doen om de groep te helpen herstellen. Deze 'groepsselectie' botst met 'individuele selectie', omdat altruïsme vanuit het perspectief van een individu geen gunstige eigenschap is. In theorie zouden individuen met altruïstische neigingen steeds zeldzamer moeten worden als gevolg van individuele selectie, net zoals genen die beter geschikt zijn om te overleven, overleven.
De concurrentie tussen groepen maakt groepsselectie echter noodzakelijk. Net zoals individuele selectie kenmerken identificeert waarvan de kans groter is dat ze overleven door competitie tussen individuen, heeft groepscompetitie aangetoond dat hoe altruïstischer individuen er zijn om voor de groep te vechten, hoe groter de kans dat de groep overleeft. De verklaring waarom oorlogen zo vaak voorkomen in de geschiedenis van de mensheid is terug te voeren op onze ‘exclusiviteit voor buitenstaanders’. In experimenten waarbij mensen werd gevraagd een normafwijking te straffen door hun eigen aandeel op te offeren, bleek dat mensen bozer waren als de normafwijking iemand uit hun eigen stam schade toebracht, en zelfs nog bozer als de normafwijking uit een andere stam kwam. Het nadeel van het uitsluiten van buitenstaanders is dat het de diversiteit binnen de groep vermindert, dus hoe heeft dit gedrag kunnen overleven? Ten eerste is de kans groter dat groepen met meer altruïstische, buitenstaander-vijandige individuen in oorlogen winnen, en zij kunnen deze strategie verspreiden naar de verliezende partij, waardoor de neiging tot uitsluiting van buitenstaanders wordt bestendigd.
Altruïstisch gedrag kan ook worden overgedragen via cultuur en onderwijs. Als ouders hun kinderen bijvoorbeeld het belang van altruïstisch gedrag leren en zij op school leren samenwerken en delen met hun leeftijdsgenoten, kan altruïsme van generatie op generatie worden doorgegeven. Dit is een voorbeeld van een ander aspect van de groepsselectiehypothese, die suggereert dat sociaal leren en culturele factoren, en niet alleen genetische selectie, een rol spelen bij het voortbestaan van altruïstisch gedrag. Als een groep een cultuur ontwikkelt die altruïstisch gedrag aanmoedigt en beloont, zal de groep meer verenigd en sterker worden.
Uiteindelijk hangt het voortbestaan van altruïsme af van de snelheid waarmee collectieve en individuele selectie plaatsvindt, en veel wetenschappers zijn van mening dat collectieve selectie te traag zal zijn. Mensen beschikken echter over een instrument dat instituties wordt genoemd en dat collectieve selectie effectiever kan maken dan individuele selectie. Hier is een voorbeeld. Vanuit individueel perspectief is het voordeliger om egoïstisch te zijn, dus egoïstische mensen verdienen waarschijnlijk meer dan altruïstische mensen. Als een inkomensherverdelingsbeleid echter de inkomenskloof tussen individuen verkleint, kan dit ook de snelheid waarmee individuen met altruïstische gedragsstrategieën verdwijnen, verkleinen. In feite hebben mensen al lang geleden voorkomen dat altruïstisch gedrag verdween door middel van een sterk inkomensherverdelingssysteem dat voedseldeling wordt genoemd. Zonder instituties zouden oorlogen 40% van de tijd per generatie moeten plaatsvinden om het aandeel mensen met altruïstische strategieën op ongeveer 60% te houden, terwijl in aanwezigheid van instituties 25% van de tijd per generatie voldoende is.
Concluderend kan worden gezegd dat de kern van de groepsselectiehypothese ‘gemeenschapsonderhoud’ is, en deze biedt een uitstekende verklaring voor hoeveel mensen altruïstisch zijn, ondanks het feit dat altruïsme nadelig is bij individuele selectie. Het lijdt ook niet onder de beperking dat het slechts een beperkt aantal altruïstische gedragingen kan verklaren, zoals de verwantschapsselectiehypothese of de herhalings-wederkerigheidshypothese. Er wordt ook op gewezen dat de snelheid van collectieve selectie erg traag is vergeleken met die van individuele selectie, maar dat dit via instituties kan worden gecompenseerd. Het is duidelijk dat de collectieve selectiehypothese een groot deel van de sleutel in handen heeft om de geheimen van altruïstisch gedrag te ontsluiten.
